ปริจเฉทที่ ๕ วิถีมุตตสังคหวิภาค

ความเบื้องต้น

พระอภิธรรมมัตถสังคหะ ปริจเฉทที่ ๕ ชื่อว่า วิถีมุตตสังคหะวิภาค คำว่า วิถีมุตต แปลว่า พ้นวิถี นอกวิถี หรือไม่อยู่ในวิถี, สังคหะ แปลว่า สงเคราะห์ หรือรวบรวม วิภาค แปลว่า ส่วน, ดังนั้นวิถีมุตตสังคหะวิภาค จึงแปลว่า ส่วนที่ รวบรวมการแสดงจิตที่พ้นวิถี

ความเป็นไปของจิตในปวัตติกาล ที่ชื่อว่า ปวัตติสังคหะ นั้น ได้กล่าวตามที่ พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสแล้ว บัดนี้ข้าพเจ้าผู้มีชื่อว่า อนุรุทธาจารย์ จะได้กล่าว ในปฏิสนธิกาลต่อไป

อธิบาย

จิตทั้งหมดมี ๘๙ ดวงนั้น เมื่อกล่าวโดยวิถีก็แบ่งได้เป็น ๒ พวก คือ เป็นจิต ในวิถีพวกหนึ่ง และเป็นจิตที่พ้นวิถีอีกพวกหนึ่ง

จิตในวิถีมีจำนวน ๘๐ ดวง ก็แบ่งได้เป็น ๒ พวกเหมือนกัน คือ เป็นจิต ในวิถีแน่นอน (เอกนฺต) พวกหนึ่ง และเป็นจิตในวิถีที่ไม่แน่นอน (อเนกนฺต) คือ บางทีก็อยู่ในวิถี บางทีก็พ้นวิถี แล้วแต่กิจการงานที่จิตนั้นกระทำ อีกพวกหนึ่ง

จิตในวิถีที่แน่นอน (เอกนฺต) นั้นมี ๗๐ ดวง ได้แก่

                    อกุสลจิต                      ๑๒

                    อเหตุกจิต                      ๑๖ (เว้นอุเบกขาสันตีรณจิต ๒)

                    มหากุสล                       ๘

                    มหากิริยา                      ๘

                    มหัคคตกุสล                             ๙

                    มหัคคตกิริยา                  ๙

                    โลกุตตรจิต                              ๘

จิตในวิถีที่ไม่แน่นอน (อเนกนฺต) นั้นมี ๑๐ ดวง ได้แก่

                    อุเบกขาสันตีรณจิต             ๒

                    มหาวิบาก                      ๘

ส่วนจิตที่พ้นวิถีจำนวน ๑๙ ดวง ก็แบ่งได้เป็น ๒ พวกอีกเหมือนกัน คือ เป็นจิตที่พ้นวิถีแน่นอน (เอกนฺต) พวกหนึ่ง และเป็นจิตพ้นวิถีที่ไม่แน่นอน (อเนกนฺต) คือ บางทีก็พ้นวิถี บางทีก็อยู่ในวิถี แล้วแต่กิจการงานที่จิตนั้นกระทำ อีกพวกหนึ่ง

จิตที่พ้นวิถีแน่นอน (เอกนฺต) นั้นมี ๙ ดวง ได้แก่

                    มหัคคตวิบาก                  ๙

จิตพ้นวิถีที่ไม่แน่นอน (อเนกนฺต) นั้นมี ๑๐ ดวง ได้แก่

                    อุเบกขาสันตีรณจิต             ๒

                    มหาวิบาก                      ๘

ทั้งนี้ได้แสดงแล้วในปริจเฉทที่ ๔ วิถีสังคหวิภาค ที่นำมากล่าวซ้ำในที่นี้อีก นั้น เพื่อเป็นการทบทวนความจำก่อน ที่จะได้เริ่มศึกษาในปริจเฉทที่ ๕ วิถีมุตต สังคหวิภาค นี้ต่อไป

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ