ปริจเฉทที่ ๗ สมุจจยสังคหวิภาค

ความเบื้องต้น ปริจเฉทที่ ๗ รวบรวม คำสอน พระอภิธัมมัตถสังคหะ ที่มีชื่อว่า สมุจจยสังคหวิภาค

สมุจจยสังคหะ มาจากคำว่า สํ(เข้าด้วยกัน) + อุจฺจย(รวบรวม) + สงฺคห (แสดงโดยย่อ) จึงรวมหมายความว่า แสดงการรวบรวมธรรมที่มีสภาพเข้าด้วยกัน ได้นั้นโดยย่อ

สํ ปิณฺเฑตฺวา อุจฺจียนฺเต เอเตนาติ สมุจฺจโย ฯ  ที่ชื่อว่าสมุจจย เพราะ เป็นการแสดงการรวบรวมปรมัตถธรรมที่มีสภาพเข้ากันได้ ให้อยู่เป็นหมวด ๆ

ในสมุจจยสังคหะนี้ พระอนุรุทธาจารย์ได้แสดงไว้ว่า วัตถุธรรม ๗๒ ประการ อันเป็นไปพร้อมด้วยลักษณะนั้นได้กล่าวมาแล้ว บัดนี้จักแสดง สมุจจยสังคหะแห่ง วัตถุธรรมทั้ง ๗๒ นั้น ตามควรแก่สภาพที่พึงรวบรวมเข้ากันได้เป็นหมวด ๆ

วัตถุธรรม ๗๒ นั้นเป็นการนับจำนวนตามลักษณะแห่งวัตถุนั้นๆ คือ จิต ๑, เจตสิก ๕๒, นิปผันนรูป ๑๘ และนิพพาน ๑

ที่นับจิตเพียง ๑ เพราะจิตมีลักษณะรับรู้อารมณ์เพียงลักษณะเดียวเท่านั้น

ที่นับเจตสิก ๕๒ เต็มจำนวน เพราะเจตสิกแต่ละดวงต่างก็มีลักษณะเฉพาะ ตน แตกต่างกันทั้ง ๕๒ ดวง

ที่นับเฉพาะนิปผันนรูป ๑๘ (คือมหาภูตรูป ๔, ปสาทรูป ๕, โคจรรูป ๔, ภาวรูป ๒, หทยรูป ๑, ชีวิตรูป ๑ และ อาหารรูป ๑) เท่านั้น เพราะเป็น รูปปรมัตถที่มีสภาวะของตนเองปรากฏชัดเจน เป็นรูปที่เกิดด้วยปัจจัย ๔ (คือ กรรม จิต อุตุ อาหาร)ปรุงแต่ง เป็นรูปที่สาธารณกับไตรลักษณ์ และเป็นรูปที่ ควรแก่การเจริญวิปัสสนา ภาวนา

ส่วนที่ไม่นับอนิปผันนรูป ๑๐ (คือปริจเฉทรูป ๑, วิญญัตติรูป ๒, วิการรูป ๓ และลักขณรูป ๔) ด้วยนั้น เพราะอนิปผันนรูปเป็นรูปปรมัตถที่จะเกิดมีเกิด ปรากฏขึ้นมาได้ ก็ต้องอาศัยนิปผันนรูป นิปผันนรูปมี อนิปผันนรูปจึงปรากฏ ถ้าไม่มีนิปผันนรูปแล้ว อนิปผันนรูปก็มีไม่ได้ ปรากฏขึ้นไม่ได้ ดังนั้นจึงไม่นับอนิป ผันนรูปรวมในที่นี้ด้วย

และที่นับ นิพพาน ๑ ก็เพราะนิพพานมีลักษณะแต่อย่างเดียวเท่านั้น คือ สันติลักขณะ

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ