หมวดที่ ๕

เมื่อรวมแล้ว มรณุปปตติจตุกก แปลว่า ความเกิดขึ้นแห่งความตายมี ๔ ประการ

หรือหมายความว่า เหตุที่ทำให้ความตายปรากฏขึ้น มี ๔ ประการ คือ

๑. อายุกขยมรณะ ได้แก่ ตายเพราะสิ้นอายุ

๒. กัมมักขยมรณะ ได้แก่ ตายเพราะสิ้นกรรม

๓. อุภยักขยมรณะ ได้แก่ ตายเพราะสิ้นอายุ และสิ้นกรรม

๔. อุปัจเฉทกมรณะ ได้แก่ ตายเพราะกรรมเข้าไปตัดรอน

แสดงนิมิตที่ปรากฏเมื่อใกล้จะตาย

เมื่อเวลาใกล้ตาย กรรมอารมณ์, กรรมนิมิตอารมณ์, คตินิมิตอารมณ์ อย่างใดอย่างหนึ่ง

ย่อมปรากฏในทวารใดทวารหนึ่ง ในทวารทั้ง ๖ อยู่เสมอ

กรรมอารมณ์ ตัวกรรมคือ กุศล อกุศลเจตนานี้ จะมาเป็นอารมณ์ปรากฏ

ทางทวารทั้ง ๕ ไม่ได้ นอกจากปรากฏทางใจอย่างเดียว ฉะนั้นผู้ที่ทำความดี, ความชั่ว

แต่ภายในใจส่วนมาก เมื่อเวลาใกล้จะตาย การทำดี – ทำชั่ว แต่ทางวาจาและกายยัง

ไม่ปรากฏ เช่นนี้ กรรมอารมณ์ ย่อมมีโอกาสปรากฏได้

กรรมนิมิตอารมณ์ หมายถึงอารมณ์ทั้ง ๖ ที่ได้ประสพพบแล้วด้วยการ

กระทำทางกาย, วาจา, ใจ ของตนนั้น กรรมนิมิต คือเครื่องหมายจากการกระทำ

ไม่ว่าจะดีหรือชั่วอย่างไรก็ตาม ย่อมปรากฏได้ทางทวารทั้ง ๖ เมื่อเวลาใกล้จะตาย

กรรมนิมิตเครื่องหมายจาการกระทำ ย่อมมีโอกาสปรากฏได้

คตินิมิตอารมณ์ หมายถึงอารมณ์ทั้ง ๖ ที่ได้ประสพพบแล้วด้วยการพบเห็น

และจะได้เสวยในภพหน้า เป็นคตินิมิตอารมณ์ บอกชี้ทางถึงภพภูมิที่จะไปเกิดให้ปรากฏคตินิมิตอารมณ์นี้ ย่อมปรากฏได้ในทวารทั้ง ๖

รูปจุติ ๙ คือ อสัญญสัตตพรหม จุติด้วย รูป ๙ คือ

นามจุติ ๑๙ คือ กามจุติจิต ๑๐ ดวง

การเกิดขึ้นแห่งภวังคจิต และ กัมมชรูปที่เกิดขึ้น สืบต่อกันอย่างไม่ขาดสาย

ในภพหนึ่งๆ เรียกว่า “ ปัจจุบันภพ ” ครั้นภวังคจิตตุปาทเปลี่ยนหน้าที่มาเป็นจุติ และ

กัมมชรูปก็เกิดขึ้นเป็นครั้งสุดท้าย เรียกว่า ความเป็นไปแห่งปัจจุบันภพได้สิ้นสุดลง

“ ปัจจุปปนน ภวปริโยสานภูตํ ” จุติจิต….เป็นจิตสุดท้ายแห่งปัจจุบันภพ

และการเกิดขึ้นแห่งจุติจิตมี ๒ อย่างคือ

เกิดขึ้นสุดท้ายแห่งวิถีจิต อย่างหนึ่ง

เกิดขึ้นเมื่อภวังคจิตสิ้นสุดลง อีกอย่างหนึ่ง

ใน ๒ อย่างนี้จุติจิตเกิดขึ้นสุดท้ายแห่งวิถีจิต มี ๒ อย่าง

และจุติจิตเกิดขึ้นเมื่อภวังคจิตสิ้นสุดลงก็มี ๒ อย่าง รวมความแล้ว
มรณาสันนวิถี ชนิดที่เป็น ปัญจมรณาสันนวิถี จึงมี ๔ อย่าง คือ

วิถีจิตทั้ง ๔ ประเภทนี้ มุ่งหมายเอาผู้ตายในกามภูมิ และจะเกิดในกามภูมิอีก

ส่วนผู้ ตายใน กามภูมิแล้ว จะเกิด ในพรหมภูมิก็ดี,

ตายใน พรหมภูมิ แล้วจะเกิด ในพรหมภูมิก็ดี หรือ

ตายใน พรหมภูมิ และจะเกิด ในกามภูมิก็ดี

ทั้ง ๓ ประเภทนี้ มรณาสันนวิถี ได้แต่เฉพาะ ชวนะวาระ ๒ วิถี เท่านั้น คือ

สำหรับตทาลัมพนวาระอีก ๒ วิถีนั้น ย่อมไม่เกิด การที่ตทาลัมพนวาระ๒ วิถี

ไม่เกิดแก่บุคคล ๓ ประเภทนั้น เพราะตทาลัมพนะ จะเกิดขึ้นได้ต้องอาศัย

สภาพธรรม ๓ ประการคือ กามชวนะ, กามบุคคล, กามอารมณ์

ธรรม ๓ ประการนี้ต้องครบบริบูรณ์ ตทาลัมพนะจึงจะเกิดได้

ฉะนั้นบุคคล ๓ จำพวก จึงมีธรรม ๓ ประการไม่ครบองค์

มรณาสันนวิถีทั้ง ๒ ที่มีตทาลัมพนะ จึงเกิดไม่ได้

๑. อบาย จุติ ๑ ได้กามปฏิสนธิ ๑๐ ดวง

๒. สุคติ และทวิเหตุก จุติ ๕ ได้ปฏิสนธิ ๑๐ คือกามปฏิสนธิจิต ๑๐ ดวง

๓. มหาวิบากญาณสัมปยุต จุติ ๔ ให้ได้ปฏิสนธิ ๑๙

๔. รูปาวจรวิบาก ๕ ดวง ดวงใดดวงหนึ่ง จุติลงแล้ว ย่อมให้ได้ปฏิสนธิจิต ๑๗ ดวงคือ

๕. สุทธาวาสปัญจมฌาน จุติจิต ๑ ดับลงแล้ว

ย่อมเป็นปัจจัยให้ได้ปัญจมฌานวิบากปฏิสนธิ ๑ เจตสิก ๓๐ ดวง

แม้ในปวัตติกาล ก็ได้ปัญจมฌานวิบากจิตนั้นแหละทำภวังค์ และจุติกิจ

๖. อากาสาจุติ ๑ ดับลงแล้ว ย่อมได้ปฏิสนธิจิต ๘ ดวง คือ

และในปวัตติกาล ก็ได้จิต ๘ ดวงนี้ มาทำกิจ

๗. วิญญาจุติ ๑ ดับลงแล้ว ก็เป็นปัจจัยให้ได้ปฏิสนธิจิต ๗ ดวง คือ

อรูปาวจรวิบากจิตเบื้องบน ๓ (เว้น อากาสาวิบาก ๑)

และในปวัตติกาล ก็ได้จิต ๗ ดวงนี้แหละ มาทำกิจ

๘. อากิญจัญญาวิบากจุติ ๑ ย่อมเป็นปัจจัยให้ได้ปฏิสนธิจิต ๖ ดวง คือ

๙. เนวสัญญาวิบากจุติ ๑ ย่อมเป็นปัจจัยให้ได้ปฏิสนธิจิต ๕ ดวง คือ

๒. กรรมนิมิต ได้แก่ อารมณ์ ๖ ที่มาปรากฏ เวลาใกล้ตาย

๓. คตินิมิต ได้แก่คติ ๕ คือ มนุสสคติ, นิรยคติ, ติรัจฉานคติ, เปตติคติ, เทวคติ

* จิตที่รับมรณาสันนอารมณ์ ๓ *

จิต ๔๑ ดวง คือ มโนทวาราวัชชนจิต ๑

๑. มรณาสันนชวนะ ๒๙ ดวง ในอดีตภพ

๒ ปฏิสนธิจิต ๑๙ ดวง ในปัจจุบันภพ

๓. ภวังคจิต ๑๙ ดวง ในปัจจุบันภพ

๔. จุติจิต ๑๙ ดวง ในปัจจุบันภพ

๑. กรรม ได้แก่ โลกียเจตนา ๒๙ เป็นอดีต

ปรากฏ มีเฉพาะปัจจุบัน ที่ยังไม่ตายเท่านั้น

๒. กรรมนิมิต ได้แก่ อุปกรณ์ของกรรม คือ อารมณ์ ๖ อย่างใดอย่างหนึ่ง

ที่มาปรากฏตลอดเวลาใกล้ตาย เช่นเห็นมีดสำหรับสังหารเป็นต้น

เป็นได้ ๒ กาล คือ อดีตกาล และ ปัจจุบันกาล

๓. คตินิมิต ได้แก่คติ ๕ เป็นปัจจุบันอารมณ์

รูปมาปรากฏทางมโนทวารอย่างเดียว ปรากฏทางจักขุทวารไม่ได้

ได้มหาวิบากญาณสัมปยุตจุติ ๔ ดวง ดับลงแล้ว

ย่อมเป็นปัจจัยให้เกิดปฏิสนธิ ๑๓ ดวง คือ มหาวิบากญาณสัมปยุตตจิต ๔ ดวง
และ มหัคคตวิบากจิต ๙ ดวง รวม ๑๓ ดวง

และในขณะที่จิต ๑๓ ดวงนี้ ทำภวงัคกิจ ตทาลัมพนกิจ และจุติกิจ เป็นปวัตติกาล

ได้จุติมหาวิบากญาณสัมปยุตจิต ๔ ดวง แล้วให้เกิด มหัคคตวิบากปฏิสนธิ ๙

เสกขบุคคลที่ในปฐมฌานภูมิ ๓ ได้ ปฐมฌานวิบากจุติ ๑

ได้ปฏิสนธิ ๙ คือ รูปวิบากปฏิสนธิ ๕ และ อรูปวิบากปฏิสนธิ ๔ รวมเป็น ๙

๔. พระเสกขบุคคลในทุติยฌานภูมิ ๓

ได้จุติ ทุติยฌานวิบาก และ ตติยฌานวิบาก ๒ ได้ปฏิสนธิ ๘ ดวง

คือ รูปวิบากปฏิสนธิ ๔ และ อรูปวิบากปฏิสนธิ ๔ รวมเป็น ๘

ส่วนปฐมฌานวิบาก ๑ พระอริยะ ไม่กลับมาอีกแล้ว

๕. พระเสกขบุคคล ที่ในตติยฌานภูมิ ๓

ได้จตุตถฌานวิบากจุติ ๑ ได้ปฏิสนธิ ๖ ดวง

คือ รูปจตุตถ ฌาน และปัญจมวิบากปฏิสนธิ ๒

และ อรูปวิบากปฏิสนธิ ๔ รวมเป็น ๖

๖. พระเสกขบุคคล ที่ในจตุตถฌานภูมิ ๕ คือ สุทธาวาส ๕

ได้ปัญจมฌานวิบากปฏิสนธิ ๑ เลื่อนขึ้นไปตามลำดับจนถึง สุทธาวาสชั้นอกนิฏฐา

แล้วนิพพานในที่นั้นหมด

๗. พระเสกขบุคคล ในพรหมชั้น อากาสา

ได้อากาสาวิบากจุติ ๑ ได้ปฏิสนธิ ๔ คือ อรูปวิบากจิต ๔

๘. พระเสกขบุคคล ในพรหมชั้น วิญญาณัญจา

ได้วิญญาณวิบากจุติ ๑ ได้ปฏิสนธิ ๓ คือ อรูปปฏิสนธิเบื้องบน ๓

๙. พระเสกขบุคคล ในพรหมชั้น อากิญจัญญา

ได้อรูปอากิญจุติ ๑ ได้อรูปปฏิสนธิเบื้องบน ๒

๑๐. เนวเสกขบุคคล ในพรหมชั้น เนวภูมิ

ได้เนววิบากจุติ ๑ แล้วนิพพานในที่นั้น โดยไม่กลับมาอีก

พระอริยะ ที่ขึ้นไปเกิดในภูมิพิเศษ ๓ ภูมิ

ย่อมไม่ย้ายไปเกิดที่ภูมิอื่นอีก

ย่อมอยู่ที่นั่น จนบรรลุพระขีณาสพ

แล้วก็นิพพานในที่นั้นที่เดียว

สมตามบาลีที่มีว่า
เวหปผเล อกนิฏเฐ	ภวคเค จ ปติฏฐิตา
น ปุน ยตถ ชายนติ	สพเพ อริยปุคคลา

มรณา หมายถึง ความตาย