เหตุสังคหะ

เหตุ คือ ธรรมชาติที่ให้ผลธรรมเกิดขึ้น และให้ผลธรรมนั้นตั้งอยู่ในอารมณ์

กับทั้งยังผลธรรมนั้นให้เจริญงอกงามยิ่งขึ้นอีกด้วย มี ๖ เหตุ คือ

๑. โลภเหตุ องค์ธรรมได้แก่ โลภเจตสิก

๒. โทสเหตุ องค์ธรรมได้แก่ โทสเจตสิก

๓. โมหเหตุ องค์ธรรมได้แก่ โมหเจตสิก

๔. อโลภเหตุ องค์ธรรมได้แก่ อโลภเจตสิก

๕. อโทสเหตุ องค์ธรรมได้แก่ อโทสเจตสิก

๖. อโมหเหตุ องค์ธรรมได้แก่ ปัญญาเจตสิก

จิต ๘๙ ดวงหรือ ๑๒๑ ดวงนี้ เมื่อกล่าวถึงจิตที่ประกอบด้วยเหตุแล้ว

แบ่งออกได้ ๒ ประเภท คือ

ก. อเหตุกจิต คือ จิตที่ไม่ได้ประกอบด้วยเหตุ ๖ เลย มี ๑๘ ดวง คือ

อกุศลวิบากจิต ๗

อเหตุกกุศลวิบากจิต ๘ รวม ๑๘ ดวง

อเหตุกกิริยาจิต ๓

- - - - Ç - - อกุศลวิบากจิต ๗

- - - - È - + - อเหตุกกุศลวิบากจิต ๘
- - + อเหตุกกิริยาจิต ๓

ข. สเหตุกจิต คือ จิตที่เกิดขึ้นโดยมีเหตุ ๖ เหตุใดเหตุหนึ่ง หรือหลายเหตุก็ได้

มี ๗๑ ดวง คือ

-- เอกเหตุกจิต จิตที่มี เหตุเดียว มี ๒ ดวง คือ โมหมูลจิต ๒ มี โมหเหตุ

+ + - -

+ + - -

< <

- -

-- ทวิเหตุกจิต จิตที่มี เหตุสอง มี ๒๒ ดวง คือ

+ + - - + + - - อกุศลจิต ๑๐ คือ โลภมูลจิต ๘ มี โลภะ, โมหะ เป็นเหตุ

+ + - - + + - - โทสมูลจิต ๒ มี โทสะ, โมหะ เป็นเหตุ

< <

- -

- - - - Ç - - + + - -

- - - - È - + - + + - -

- - + + + - -

+ + - -

-- ติเหตุกจิต จิตที่มี เหตุสาม มี ๔๗ ดวง หรือ ๗๙ ดวงโดยพิเศษ คือ

อโลภเหตุ อโทสเหตุ อโมหเหตุ ได้แก่

+ + - - + + + + - - - - - ++++- + + - - ++++- ++++- ++++- ++++- + + - - + + + + - - - - - ++++- + + - - ++++- ++++- + + - - + + + + - - - - - + + - -

กามาวจรโสภณจิตที่เป็น ญาณสัมปยุต ๑๒ ดวง มหัคคตจิต ๒๗ ดวง โลกุตตรจิต ๘ หรือ ๔๐ ดวง

จำแนกเหตุโดยประเภทต่างๆ

โดยประเภท โสภณ และอโสภณ

-- อโสภณเหตุ มี ๓ คือ โลภะ โทสะ โมหะ

-- โสภณเหตุ มี ๓ คือ อโลภะ อโทสะ อโมหะ

สงเคราะห์เจตสิกเกิดตามเหตุ ๕ นัย

เจตสิก ที่เกิดร่วมกับเหตุเดียว มี ๓ ดวง คือ

โลภเจตสิก

โทสเจตสิก เกิดร่วมกับ โมหเหตุ อย่างเดียว

วิจิกิจฉาเจตสิก

เจตสิก ที่เกิดร่วมกับเหตุสอง มี ๙ ดวง คือ

โมหะ เกิดร่วมกับ โลภะ และ โทสะ อย่างใดอย่างหนึ่ง

ทิฏฐิ กับ มานะ เกิดร่วมกับ โลภะ และ โมหะ

อิสสา, มัจฉริยะ, กุกกุจจะ เกิดร่วมกับ โทสะ และ โมหะ

กุศลเหตุ ๓ เกิดร่วมกันใน ติเหตุกจิต ก็ยังเป็นเหตุซึ่งกันและกัน

เจตสิก ที่เกิดร่วมกับเหตุสาม มี ๒๗ ดวง คือ

อหิริกะ, อโนตตัปปะ, อุทธัจจะ เกิดร่วมกับ อกุศลเหตุ ๓

ถีนะ กับ มิทธะ เกิดร่วมกับ อกุศลเหตุ ๓

โสภณเจตสิก ๒๒ (เว้นอกุศลเหตุ ๓) เกิดร่วมกับ กุศลเหตุ ๓

ในอกุศลจิต ๑๐ (เว้น กุศลเหตุ ๓) ก็เช่นกันเกิดร่วมกับ อกุศลเหตุ ๓

เจตสิก ที่เกิดร่วมกับเหตุ ๕ มี ๑ ดวง คือ

ปีติเจตสิก (เว้น โทสะ เหตุเดียว)

เจตสิก ที่เกิดร่วมกับเหตุ ๖ มี ๑๒ ดวง คือ

อัญญสมานาเจตสิก ๑๒ (เว้น ปีติเจตสิก)

สรุปจิตมีเหตุ – ไม่มีเหตุ

๑. จิตไม่มีเหตุ มี ๑๘ ดวง

๒. จิตมีเหตุเดียว มี ๒ ดวง รวม ๘๙ ดวง

๓. จิตมีเหตุสอง มี ๒๒ ดวง

๔. จิตมีเหตุสาม มี ๔๗ ดวง

สรุปเจตสิกมีเหตุ

๑. เจตสิกมีเหตุเดียว มี ๓ ดวง

๒. เจตสิกมีเหตุสอง มี ๙ ดวง

๓. เจตสิกมีเหตุสาม มี ๒๗ ดวง รวม ๕๒ ดวง

๔. เจตสิกมีเหตุห้า มี ๑ ดวง

๕. เจตสิกมีเหตุหก มี ๑๒ ดวง