อารัมมณะสังคหะ

                                อารมณ์  ๖  ประเภท  หรือ  “ฉ อารมณ์”

๑.  รูปารมณ์          องค์ธรรมได้แก่  วัณณะ  คือ   สีต่างๆ

๒.  สัททารมณ์       องค์ธรรมได้แก่  สัททะ    คือ   เสียงต่างๆ

๓.  คันธารมณ์        องค์ธรรมได้แก่  คันธะ    คือ   กลิ่นต่างๆ

๔.  รสารมณ์           องค์ธรรมได้แก่  รสะ       คือ   รสต่างๆ

๕.  โผฏฐัพพารมณ์  องค์ธรรมได้แก่  ปฐวี, เตโช, วาโย  คือ   อ่อน-แข็ง,    เย็น-ร้อน,    หย่อน-ตึง

๖.  ธรรมาารมณ์      องค์ธรรมได้แก่  จิต ๘๙,  เจตสิก ๕๒,  รูป ๒๑,   นิพพาน, บัญญัติ

ธรรมารมณ์   หมายถึง  สภาพธรรมที่รู้ได้เฉพาะ ทางใจ  คือ  มโนทวาร

                    ได้แก่  สภาพธรรม  ๖  ประการ   คือ

                             จิต               ๘๙

                   เจตสิก          ๕๒

                             ปสาทรูป        ๕

                             สุขุมรูป         ๑๖

                             นิพพาน

และบัญญัติ อันเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวของจิตและเจตสิกทางใจ

อารมณ์ประเภทที่ ๑ ถึง ๕  เรียกว่า  ปัญจารมณ์  ซึ่งเป็น   “รูปธรรม”

ส่วนธรรมารมณ์  อารมณ์ที่ ๖  

องค์ธรรมได้แก่ จิต - เจตสิก - นิพพาน  เป็น “นามธรรม”

          สำหรับ   ปสาทรูป ๕,  สุขุมรูป ๑๖  เป็น  “รูปธรรม”            

                      บัญญัติ  ไม่เป็นทั้งรูปธรรมและนามธรรม  แต่เป็น  “บัญญัติธรรม”

แบ่งจิตรับอารมณ์เป็น  ๘  นัย

๑.  จิตรับอารมณ์  ปัจจุบันกามธรรม  เป็นอารมณ์อย่างเดียว   มี   ๑๓  ดวง

                   คือ     ทวิปัญจวิญญาณ  ๑๐

                             มโนธาตุ                 ๓

“กามธรรม”  มีวิสยรูป  ๗  คือ  วัณณะ – คันธะ – สัททะ – รสะ – ปฐวี – เตโช – วาโย

๒.  จิตรับเอา  เตกาลิกกามธรรม  เป็นอารมณ์อย่างเดียว  มี  ๑๒  ดวง

                   คือ     สันตีรณจิต       ๓

                             มหาวิบากจิต   ๘  หรือ  ตทาลัมพพนจิต  ๑๑

                             หสนจิต           ๑    (หสิตุปปาทจิต)

“เตกาลิกธรรม”  คือ ธรรมที่เป็นไปในกาล ๓  มี กามจิต ๕๔, เจตสิก ๕๒, รูป ๒๘

๓.  จิตที่รับเอา โลกีย์และบัญญัติ  เป็นอารมณ์  มี  ๒๐  ดวง

                   คือ     อกุศลจิต                              ๑๒

                             มหากุศลญาณวิปยุตตจิต        ๔

                             มหากิริยาญาณวิปยุตตจิต       ๔

๔.  จิตที่รับอารมณ์ ได้ทั้งหมด เว้น อรหัตตมรรคและอรหัตตผล   มี  ๕  ดวง

          คือ     มหากุศลญาณสัมปยุตตจิต    ๔

                             อภิญญากุศลจิต                   ๑

๕.  จิตที่รับอารมณ์  ทั้งหมดเว้นเลย   มี     ๖  ดวง

                   คือ     มโนทวาราวัชชนจิต                 ๑

                             มหากิริยาญาณสัมปยุตตจิต    ๔

                             อภิญญากิริยาจิต                    ๑

๖.  จิตที่รับเอา  บัญญัติ  เป็นอารมณ์  มี   ๒๑    ดวง

                   คือ          รูปาวจรจิต                      ๑๕    ดวง

                                 อรูปาวจรจิตแถวที่           ๑  และ  ๓            รวม  ๖   ดวง

        รูปาวจรปฐมณานจิต ๓  มีบัญญัติธรรมารมณ์  ๒๕  อย่างคือ

                             กสิณบัญญัติ ๑๐,  อสุภบัญญัติ ๑๐, โกฏฐาสบัญญัติ ๑,

                             อานาปานบัญญัติ ๑, ปิยมนาปสัตว์บัญญัติ ๑, 

ทุกขิตสัตว์บัญญัติ ๑,  สุขิตสัตว์บัญญัติ ๑

    ที่เป็น……กาลวิมุต…..อย่างเดียว

        รูปาวจรทุติยณานจิต ๓  มีบัญญัติธรรมารมณ์  ๑๔  อย่างคือ

                             กสิณบัญญัติ ๑๐,   อานาปานบัญญัติ ๑,

ปิยมนาปสัตว์บัญญัติ ๑,  ทุกขิตสัตว์บัญญัติ ๑, 

สุขิตสัตว์บัญญัติ ๑

   ที่เป็น…..กาลวิมุต……อย่างเดียว

        รูปาวจรปัญจมณานจิต ๓  มีบัญญัติธรรมารมณ์  ๑๒  อย่างคือ

                             กสิณบัญญัติ ๑๐,  อานาปานบัญญัติ ๑,

มัชฌัตตสัตว์บัญญัติ ๑

 ที่เป็น…..กาลวิมุต…...อย่างเดียว

 ๗.  จิตที่รับเอา  มหัคคตะ  เป็นอารมณ์  มี   ๖  ดวง

          คือ                 วิญญาณัญจายตนกุศล  ๑

                                                                   วิบาก  ๑     ๓  ดวง

                                                                   กิริยา  ๑      

                              เนวสัญญานาสัญญายตนกุศล   ๑

                                                                  วิบาก  ๑      ๓  ดวง

                                                                  กิริยา  ๑       

๘.  จิตที่รับเอา  พระนิพพาน  เป็นอารมณ์  มี   ๘  ดวง  หรือ  ๔๐  ดวง

                   คือ     โลกุตตรจิต  ๘  หรือ ๔๐

                             มี ธรรมารมณ์ คือ  นิพพาน 

                            ที่เป็น….กาลวิมุต….อย่างเดียว

 อธิบดีอารมณ์   มี  ๕  หมวด

หมวดที่ ๑   โลภมูลจิต  ๘       รับเอา  โลกียจิต  ๗๖  ดวง

เว้น โทสะ ๒,  โมหะ ๒, 

ทุกขกายวิญญาณ ๑

เจตสิก          ๔๗  ดวง

เว้น  โทจตุกะ ๔,  วิจิกิจฉา ๑

จิตตะปัจจุบันนิปผันนรูป ๑๘

          จิตตะปัจจุบันนิปผันนรูป    ได้แก่               อวินิพโภครูป  ๘ 

                                                                                                                                       สัททรูป  ๑      รวม  ๑๘

                                                     เอกันตะปัจจุบันกามธรรม  ๙

หมวดที่ ๒   มหากุศลญาณสัมปยุตตจิต ๔   รับเอา  โลกียกุศล  ๑๗

เจตสิก      ๓๘ 

มรรค – ผลเบื้องต่ำ  ๖  (โสดา)

                                                                                      นิพพาน      ๑ 

หมวดที่ ๓   มหากุศลญาณวิปปยุตตจิต ๔   รับเอา  โลกียกุศล  ๑๗

เจตสิก      ๓๘ 

                                                                             นิพพาน      ๑ 

หมวดที่ ๔   มหากิริยาญาณสัมปยุตตจิต ๔   รับเอา  อรหัตตมรรค - ผล   ๒

เจตสิก      ๓๖ 

                                                                             นิพพาน      ๑ 

หมวดที่ ๕   โลกุตตรจิต ๘                           รับเอา  พระนิพพาน

                                                                                                                           (เป็นอารมณ์อธิบดีได้)

คำถามพิเศษ

                             จิตรับรูป                 เป็นอารมณ์ มี        ๕๖   ดวง

จิตรับนาม              เป็นอารมณ์ มี        ๕๗   ดวง

                             จิตรับโลกีย์             เป็นอารมณ์ มี        ๖๒   ดวง

จิตรับทุกข์              เป็นอารมณ์ มี        ๖๒   ดวง

                             จิตรับกาลวิมุต        เป็นอารมณ์ มี        ๑๙   ดวง

                             จิตรับบัญญัติ          เป็นอารมณ์ มี        ๕๒   ดวง

                             จิตรับสังขตธรรม     เป็นอารมณ์ มี        ๖๒   ดวง

                             จิตรับอสังขตธรรม   เป็นอารมณ์ มี        ๖๐   ดวง

ตารางแสดงอารมณ์โดยพิสดาร