จิตตุปบาท..เรื่องที่ควรรู้จักและเข้าใจ

·       จิต (วงกลม)

·       เจตสิกที่ประกอบ (เขียนเป็นตัวเลขประกอบภายในวงกลม)

·       ขณะเกิดขึ้นของจิต (อุปาทขณะ แสดงด้วยเส้นสีเขียวเส้นแรก)

·       ขณะตั้งอยู่ของจิต (ฐีติขณะ แสดงด้วยเส้นสีน้ำตาลเส้นที่สองตรงกลาง)

·       ขณะดับไปของจิต (ภังคขณะ แสดงด้วยเส้นสีเทาเส้นที่สาม)

·       จิตตชรูป (ขีดเล็กๆ อยู่เหนืออุปาทขณะ) เป็นเครื่องหมายแสดงให้ทราบว่ามีจิตตชรูป เกิดขึ้นด้วยที่อุปาทะขณะของจิต

·       ถ้าจิตดวงนั้นไม่มีเจตสิกที่เป็นเหตุประกอบ (ครึ่งบนก็ว่างไว้)  จัดเป็น อเหตุกจิต

·       ถ้าจิตดวงนั้นมีเจตสิกที่เป็นเหตุประกอบด้วย ๑ ดวง (๑) ก็จัดเป็น
เอกเหตุกจิต

·       ถ้าจิตดวงนั้นมีเจตสิกที่เป็นเหตุประกอบด้วย ๒ ดวง (๑-๑) ก็จัดเป็น
ทวิเหตุกจิต

·       ถ้าจิตดวงนั้นมีเจตสิกที่เป็นเหตุประกอบด้วย ๓ ดวง ก็จัดเป็น
ติเหตุกจิต

ธรรมที่เป็นเหตุ

·       หมายถึงเจตสิกที่เป็นเหตุ  ไม่ว่าจะมีเหตุเดียว (๑),

        เหตุสอง (๑-๑) หรือเหตุสาม (๑-๑-๑)ก็ตาม

·       ถ้ามีเหตุเดียว…เจตสิกดวงที่เป็นเหตุนั้นก็จะเป็นธรรมที่เป็นเหตุ แต่ไม่มีเหตุเกิดร่วมด้วย

·       ถ้ามีเหตุสองหรือสาม…เจตสิกที่เป็นเหตุแต่ละดวง ก็จะเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย และมีเหตุเกิดร่วมด้วย

ธรรมที่มีเหตุ  และธรรมที่ไม่เป็นเหตุ

·       หมายถึง  เจตสิกที่เหลือ และจิต

(ภาพที่แสดงคือโลภมูลจิตดวงที่๑)

 

·    โลภมูลจิต ๘ ดวง 

…โลภเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คือโลภเหตุ

…มีโมหเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คือโมหเหตุ  ดังนั้น
โลภเจตสิก จึงเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีเหตุร่วมด้วยคือ โมหะเจตสิก
ส่วนโมหะเจตสิกก็เป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีเหตุร่วมด้วยคือ โลภะเจตสิก

 …เจตสิกที่เหลือ จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

…โลภมูลจิต จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ ๒ แต่ไม่เป็นเหตุ เรียกว่า ทวิเหตุกจิต

(ภาพที่แสดงคือโทสมูลจิตดวงที่ ๒)

·   โทสมูลจิต ๒ ดวง

…มีโทสเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คือโทสเหตุ

…มีโมหเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คือโมหเหตุ

…โทสเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีเหตุคือโมหเจตสิกเกิดร่วมด้วย

…โมหเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีเหตุคือโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย

 …เจตสิกที่เหลือ จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

…โทสมูลจิต จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ ๒ แต่ไม่เป็นเหตุ เรียกว่า ทวิเหตุกจิต
 

(ภาพที่แสดงคือมหากุศลดวงที่ ๓ มีเจตสิกประกอบ ๓๗ ดวง)

 

·  ญาณวิปปยุตตจิต ๑๒ ดวง

 …มีอโลภเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คืออโลภเหตุ
…มีอโทสเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คืออโทสเหตุ
…อโลภเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีอโทสเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วย

…อโทสเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีอโลภเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วย

…เจตสิกที่เหลือ จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

…ญาณวิปยุตตจิต จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ ๒ แต่ไม่เป็นเหตุ
เรียกว่า ทวิเหตุกจิต 

...มีอโลภเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คืออโลภเหตุ
…มีอโทสเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คืออโทสเหตุ
…มีปัญญาเจตสิก เป็นธรรมที่เป็นเหตุ คืออโมหเหตุ

…อโลภเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีอโทสเจตสิกและปัญญาเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วย

…อโทสเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีอโลภเจตสิกและปัญญาเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วย

…ปัญญาเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุด้วย มีอโลภเจตสิกและอโทสเจตสิกเป็นธรรมที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วย

…เจตสิกที่เหลือ จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

…ญาณสัมยุตตจิต  มหัคคตจิต  โลกุตตรจิต จัดเป็นธรรมที่มีเหตุ ๓

แต่ไม่เป็นเหตุ เรียกว่า ติเหตุกจิต
 

ชื่อ        โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตํ อสงฺขาริกํ

แปล     จิตที่เกิดขึ้นพร้อมด้วยความยินดี ประกอบไปด้วยความเห็นผิด โดยไม่มีการชักชวน

เจตสิก  มีเจตสิกประกอบ  ๑๙ ดวง ได้แก่

…สัพพสาธารณเจตสิก  ๗  ดวง  (ผัสสะ เวทนา สัญญา เจตนา เอกัคคตา ชีวิตินทรีย์ มนสิการ)
…ปกิณณกเจตสิก  ๖  ดวง  (วิตก วิจาร อธิโมกข์ วิริยะ ปีติ ฉันทะ)
…โมจตุกเจตสิก  ๔  ดวง(โมหะ  อหิริกะ  อโนตตัปปะ  อุทธัจจะ)
…โลติกเจตสิก  ๒  ดวง  (โลภะ  ทิฏฐิ  )

    รวมเป็น  ๑๙  ดวง
 

เหตุ  มีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วย ๒ ดวง คือ

…โลภเจตสิก เป็น โลภเหตุ

…โมหเจตสิก เป็น โมหเหตุ