๓. การเกิดขึ้นของรูปาวจรกุสลกรรม

การเกิดขึ้นของรูปาวจรกุสลกรรมนั้น เมื่อกล่าวโดยจิตตุปปาทะ การเกิดขึ้น ของจิตแล้วก็มี ๕ คือ รูปาวจรกุสลจิต ๕ ดวง

เมื่อกล่าวโดย กรรมทวาร ทางที่ให้เกิดกรรมแล้ว รูปาวจรกุสลกรรมนี้เกิด ทางมโนทวาร เป็นมโนกรรมแต่อย่างเดียว จะเกิดทางกายกรรมหรือวจีกรรมไม่ได้ เพราะการเจริญสมถภาวนาไม่ได้ใช้กายวิญญัตติ หรือวจีวิญญัตติแต่อย่างใดเลย

เมื่อกล่าวโดยประเภทแห่ง ทาน สีล ภาวนา แล้ว รูปาวจรกุสลกรรมนี้ เป็น ภาวนามัยแต่อย่างเดียว ไม่เกี่ยวแก่การบริจาคทาน หรือการรักษาสีล เป็นแต่เพ่ง กัมมัฏฐาน จนเกิดฌานจิต

เมื่อกล่าวโดย กัมมัฏฐาน อารมณ์อันเป็นที่ตั้งแห่งการเพ่งพินิจแล้ว ก็มี ๒๖ คือ กสิณ ๑๐, อสุภะ ๑๐, กายคตาสติ ๑, อานาปานสติ ๑ และ พรหมวิหาร ๔

เมื่อกล่าวโดย สมาธิ แล้ว รูปาวจรกุสลกรรมย่อมเข้าถึงซึ่ง อัปปนาสมาธิ (ส่วนกามาวจรกุสลกรรมไม่ถึงอัปปนาสมาธิ เป็นแต่เพียงบริกรรมสมาธิ และอุป จารสมาธิเท่านั้น ไม่สามารถเข้าถึงซึ่งอัปปนาสมาธิ คือฌานสมาบัติได้)

เมื่อกล่าวโดย ประเภทของฌาน แล้ว ก็มี ๕ คือ ปฐมฌานกุสล ทุติยฌาน กุสล ตติยฌานกุสล จตุตถฌานกุสล และ ปัญจมฌานกุสล

เมื่อกล่าวโดย องค์ของฌาน แล้ว มีดังนี้

รูปาวจรกุสล           ปฐมฌาน             มีองค์ ๕ คือ วิตก วิจาร ปิติ สุข เอกัคคตา

รูปาวจรกุสล           ทุติยฌาน             มีองค์ ๔ คือ วิจาร ปิติ สุข เอกัคคตา

รูปาวจรกุสล           ตติยฌาน             มีองค์ ๓ คือ ปิติ สุข เอกัคคตา

รูปาวจรกุสล           จตุตถฌาน           มีองค์ ๒ คือ สุข เอกัคคตา

รูปาวจรกุสล           ปัญจมฌาน          มีองค์ ๒ คือ อุเบกขา เอกัคคตา

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ