อดีต ปัจจุบัน อนาคต

อดีต ปัจจุบัน อนาคต อันมีชื่อว่ากาล ๓ นี้ ยังจำแนกได้เป็น ๔ นัย คือ กาลอัทธา กาลสมัย กาลสันตติ และ กาลขณะ

กาลอัทธา หมายถึงระยะเวลาอันยาวนาน ตั้งภพตั้งชาติหนึ่งก็ได้ ตั้งกัปป์ ตั้งกัลป์หนึ่งก็ได้ เช่น ปัจจุบันภพก็หมายถึงความเป็นอยู่ในภพนี้ นับตั้งแต่ปฏิสนธิ จนถึงจุติ เป็นต้น

กาลสมัย หมายถึง ระยะเวลาช่วงหนึ่ง เช่น สมัยที่เป็นเด็ก ตอนรุ่นหนุ่ม รุ่นสาว ตอนเช้า ตอนเย็น ตอนหัวค่ำ ตอนดึก  เป็นต้น

กาลสันตติ หมายถึง ระยะเวลาอันสืบเนื่องติดต่อกันอย่างกระชั้นชิด เช่น เวทนาที่กำลังเกิดสืบเนื่องติดต่อกันในวิถี ๑ หรือในชวนะ ๑ หรือในสมาบัติ ๑ ก็ นับเป็นกาลสันตติ ๑ และตามนัยแห่งพระสูตรยังแสดงไว้ว่า สัตว์ที่เป็นคัพภเสยยก กำเนิดนั้น รูปที่เกิดในขณะปฏิสนธิ จนถึงมีตา หู จมูก เป็นต้นครบบริบูรณ์ ก็เรียก ว่า สันตติรูป เหมือนกัน

ส่วนกาลขณะนั้น หมายถึงระยะเวลาอันสั้นนิดเดียว ชั่วขณะที่เกิดขึ้นซึ่งเรียก ว่า อุปาทขณะ ชั่วขณะที่ตั้งอยู่ซึ่งเรียกว่า ฐีติขณะ และชั่วขณะที่ดับไป ซึ่งเรียกว่า ภังคขณะทั้ง ๓ ขณะนี้เป็นระยะเวลาอันสั้นเหลือเกินจนสามัญชน ไม่สามารถที่ จะเห็นได้ กำหนดได้เลย

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ