ธาตุทั้ง ๑๘ นี้ เป็นรูปล้วน ๆ ๑๐ ธาตุ คือ

รูปธาตุ          สัททธาตุ          คันธธาตุ          รสธาตุ          โผฏฐัพพธาตุ

จักขุธาตุ          โสตธาตุ          ฆานธาตุ          ชิวหาธาตุ          กายธาตุ

เป็นนามล้วน ๆ ๗ ธาตุ คือ จักขุวิญญาณธาตุ โสตวิญญาณธาตุ ฆานวิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ กายวิญญาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิญญาณธาตุ

เป็นทั้งรูปทั้งนาม ๑ ธาตุ คือ ธัมมธาตุ

การเกิดขึ้นของธาตุตามทวารต่าง ๆ

การเกิดขึ้นของธาตุในเวลาที่มี การเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น เป็นต้นนั้น มีดังนี้

ในขณะที่เห็น มีธาตุเกิดร่วมกัน ๔ ธาตุ คือ

๑. รูปธาตุ ได้แก่ สีต่าง ๆ                    ๒. จักขุธาตุ ได้แก่ จักขุปสาท

๓. จักขุวิญญาณธาตุ ได้แก่ จักขุวิญญาณจิต                    ๔. ธัมมธาตุได้แก่เจตสิกที่ประกอบ

แต่ถ้ากล่าวถึง จักขุทวารวิถี แล้ว วิถีนี้มีธาตุเกิดร่วมด้วยกัน ๖ ธาตุ คือ ๑.รูปธาตุ ๒.จักขุธาตุ ๓.จักขุวิญญาณธาตุ ๔. ธัมมธาตุ (ทั้ง ๔ นี้ เหมือนในขณะ เห็น) และ ๕.มโนธาตุ หมายถึง ปัญจทวาราวัชชนจิต และ สัมปฏิจฉันนจิต      ๖. มโนวิญญาณธาตุ หมายถึง สันตีรณจิต มโนทวาราวัชชนจิต ชวนจิต ตลอดถึง ตทาลัมพนจิต

ในการได้ยิน ได้กลิ่น รู้รส รู้สัมผัสถูกต้อง ก็มีธาตุเกิดขึ้นทำนองเดียวกับ การเห็นดังที่ได้กล่าวแล้วนี้

ส่วนทาง มโนทวาร นั้น รูปธาตุ สัททธาตุ คันธธาตุ รสธาตุ โผฏฐัพพธาตุ ธัมมธาตุ และมโนวิญญาณธาตุ ย่อมเกิดได้ เพราะมโนทวารรู้อารมณ์ได้ถึง ๖ อารมณ์

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ