หมวดที่ ๖ นามรูปเป็นปัจจัยแก่ นามรูป ๙ ปัจจัย

นวธา นามรูปานิ            เตสํ โหนฺติ ยถารหํ

อาธิปจฺจ สหชาต            อญฺโญญฺญ นิสฺสเย หิ จ

อาหารินฺทฺริยวิปฺป           ยุตฺตตฺถยาวิคเต หิ จ ฯ

แปลความว่า นามรูปย่อมเป็นปัจจัยแก่นามรูป โดยปัจจัย ๙ ตามสมควร คือ อธิปติปัจจัย สหชาตปัจจัย อัญญมัญญปัจจัย นิสสยปัจจัย อาหารปัจจัย อินทรีย ปัจจัย วิปปยุตตปัจจัย อัตถิปัจจัย และ อวิคตปัจจัย

มีรายละเอียดดังต่อไปนี้

ข้อกำหนดที่ ๑๐ ก. อารมณ์ ๖ อย่างใดอย่างหนึ่ง ที่พึงกระทำให้เอาใจใส่ เป็นพิเศษ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่นามนั้น ชื่อว่า อารัมมณาธิปติปัจจัย อย่างหนึ่ง

ข. อธิบดีทั้ง ๔ มี ฉันทาธิปติเป็นต้น ที่เกิดพร้อมกัน เป็นปัจจัยช่วยอุปการะ แก่นามรูปที่เกิดพร้อมกันกับตนนั้น ชื่อว่า สหชาตาธิปติปัจจัย อีกอย่างหนึ่ง

ทั้ง ๒ อย่างนี้ด้วยอำนาจแห่ง อธิปติปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๑ ก. จิตและเจตสิก เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน ทั้งช่วยอุปการะแก่รูปที่เกิดพร้อมกันกับตนด้วยนั้น อย่างหนึ่ง

ข. มหาภูตรูป ๔ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน ทั้งช่วยอุปการะแก่ อุปาทายรูปที่เกิดพร้อมกันกับตนด้วยนั้น อย่างหนึ่ง

ค. ในปฏิสนธิขณะ หทยวัตถุและวิบากนามขันธ์ ๔ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะ แก่กันและกันนั้น อีกอย่างหนึ่ง

ทั้ง ๓ อย่างนี้ด้วยอำนาจแห่ง สหชาตปัจจัย

ข้อกำหนดที่ ๑๒ ก. จิตและเจตสิกเป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน อีก อย่างหนึ่ง

ข. มหาภูตรูปทั้ง ๔ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน อย่างหนึ่ง

ค. ในปฏิสนธิขณะ หทยวัตถุและวิบากนามขันธ์ ๔ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะ แก่กันและกัน อีกอย่างหนึ่ง

ทั้ง ๓ อย่างนี้ ด้วยอำนาจแห่ง อัญญมัญญปัจจัย

ข้อกำหนดที่ ๑๓ ก. จิตเจตสิก เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน ทั้ง ช่วยอุปการะแก่รูปที่เกิดพร้อมกันกับตน และมหาภูตรูปทั้ง ๔ เป็นปัจจัยช่วย อุปการะแก่กันและกัน ทั้งช่วยอุปการะแก่อุปาทายรูป ทั้งนี้เรียกชื่อว่า สหชาต นิสสยปัจจัย เพราะเป็นที่อิงอาศัยด้วยความที่เกิดพร้อมกัน

ข. วัตถุรูป ๖ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่วิญญาณธาตุ ๗ ซึ่งมีชื่อเรียกว่า วัตถุปุเรชาตนิสสยปัจจัย เพราะวัตถุ ๖ อันเป็นที่อิงอาศัยให้เกิดวิญญาณธาตุ ๗ นั้น เกิดก่อนจิต

ค. หมายเฉพาะ หทยวัตถุ ที่เกิดพร้อมกับจิตดวงที่นับถอยหลังจากจุติจิต (ในมรณาสันนวิถี) ไป ๑๗ ขณะ เป็นที่อิงอาศัยแก่จิตที่เหลืออีก ๑๖ ขณะนั้น ในขณะที่เอา หทยวัตถุ เป็นอารมณ์ ซึ่งมีชื่อเรียกว่า วัตถารัมมณปุเรชาตนิสสย ปัจจัย

ทั้ง ก. ข. ค. นี้ด้วยอำนาจแห่ง นิสสยปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๔ ก. อาหารที่พึงกระทำให้เป็นคำ (กพฬีการาหาร) เป็น ปัจจัยช่วยอุปการะแก่รูปกาย ที่ชื่อว่า รูปอาหารปัจจัย อย่างหนึ่ง

ข. นามอาหารทั้ง ๓ มี ผัสสาหาร เป็นต้น เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่นามรูป ที่เกิดพร้อมกันนั้น ชื่อว่า นามอาหารปัจจัย อีกอย่างหนึ่ง

ทั้ง ๒ อย่างนี้ ด้วยอำนาจแห่ง อาหารปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๕ ก. ปสาทรูปทั้ง ๕ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่ ปัญจ วิญญาณ อย่างหนึ่ง (มีชื่อว่า ปุเรชาตินทรียปัจจัย บ้างก็เรียกว่า วัตถุปุเรชาตินทรีย ปัจจัย)

ข. รูปชีวิตินทรีย เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่ อุปาทินนกรูป(กัมมชรูป) อย่าง หนึ่ง (มีชื่อว่า รูปชีวิตินทรียปัจจัย)

ค. นามอินทรีย องค์ธรรม ๘ (คือ ชีวิตินทรีย มนินทรีย เวทนา สัทธา วิริยะ สติ เอกัคคตา และปัญญา) เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่นามรูปที่เกิดพร้อมกัน กับตน อีกอย่างหนึ่ง (มีชื่อว่า สหชาตินทรียปัจจัย)

ทั้ง ๓ อย่างนี้ด้วยอำนาจแห่ง อินทริยปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๖ ก. ในปฏิสนธิขณะ หทยวัตถุ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะ แก่ วิบากนามขันธ์ ๔ และจิตเจตสิก เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่รูปที่เกิดพร้อมกัน กับตนนั้น ชื่อว่า สหชาตวิปปยุตตปัจจัย อย่างหนึ่ง

ข. เจตสิกที่เกิดภายหลัง เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่ รูปที่เกิดก่อนนั้น ชื่อว่า ปัจฉาชาตวิปปยุตตปัจจัย อย่างหนึ่ง

ค. ในปวัตติกาล วัตถุรูป ๖ เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่วิญญาณธาตุ ๗ นั้น ชื่อว่าปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย อีกอย่างหนึ่ง

ทั้ง ๓ อย่างนี้ด้วยอำนาจแห่ง วิปปยุตตปัจจัย

อนึ่ง ปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัยนี้ ยังแยกได้อีกเป็น ๒ คือ วัตถุปุเรชาตวิปป ยุตตปัจจัย และวัตถารัมมณปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย เมื่อแยกดังนี้ วิปปยุตตปัจจัย ก็มี ๔ ได้แก่ สหชาตวิปปยุตตปัจจัย วัตถุปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย วัตถารัมมณปุเร ชาตวิปปยุตตปัจจัย และ ปัจฉาชาตวิปปยุตตปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๗ จิต เจตสิก กับ รูป ยังคงมีอยู่โดยความเป็น สหชาต ก็ดี, ปุเรชาต (วัตถุปุเรชาต อารัมมณปุเรชาต) ก็ดี, ปัจฉาชาต ก็ดี, กพฬีการาหาร ก็ดี, รูปชีวิตินทรีย ก็ดี, เหล่านี้เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่กันและกัน เพราะความที่ ยังคงมีอยู่นั้น ด้วยอำนาจแห่ง อัตถิปัจจัย

ข้อกำหนดข้อที่ ๑๘ จิต เจตสิก กับรูป ยังไม่ปราศจากกันไป เป็นปัจจัยช่วย อุปการะแก่กันและกัน เพราะความที่ยังไม่ปราศจากกันไปนั้น ด้วยอำนาจแห่ง อวิคตปัจจัย

อวิคตปัจจัยนี้ มีนัยเป็นทำนองเดียวกันกับ อัตถิปัจจัย ทุกประการ

จัดทำโดย มูลนิธิอภิธรรมมูลนิธิ